مفهوم تحقيق علمى
تحقيق علمى عبارت است از تلاش کاوشگرانه‌اى که با آداب خاصى به‌طور نظام‌يافته با هدف کشف مجهورى به منظور گسترش قلمرو معرفتى نوع بشر انجام شده و شناخت حاصل از آن مصاديق و مابه‌ازاى خارجى داشته باشد. اين تلاش تحقيقاتى مى‌تواند در کلّيه حوزه‌هاى معرفتى بشر اعم از حوزهٔ علوم مادى (فيزيکي) و انسانى و علوم الهى و ماوراءالطبيعى انجام پذيرد و چنانکه عده‌اى مى‌پندارند، تحقيق علمى صرفاً در حوزهٔ ماديات و علوم طبيعى مفهوم ندارد. در واقع، بايد گفت که اين طرز تفکر احتمالاً از مشرب تجربه‌گرايى مايه مى‌گيرد و فاقد ارزش و اعتبار است، چرا که نمىتوان تحقيقاتى را که با رعايت موازين علمى در حوزه‌هاى علوم انسانى و اجتماعى انجام شده و شناخت حاصل از آن مابه‌ازاى خارجى دارد، فاقد ارزش علمى دانست و به صرف تعلق آن به حوزهٔ انسانى و اجتماعي، از اطلاق علمى بر آن خوددارى کرد.
مشخصات تحقيق علمى هر تحقيق علمى داراى يک سرى مشخصات به شرح ذيل مى‌باشد:
آداب و تشريفات تحقيق علمى
برخوردار بودن از آداب و تشريفات خاص : کار تحقيق علمى آداب ويژهٔ خود را دارد و نمىتوان آن‌را به‌صورت ذهنى انجام داد. در اين نوع تحقيقات پژوهشگر بايد مسئله‌اى را که براى بررسى انتخاب مى‌کند، مورد ارزيابى همه‌جانبه قرار دهد. سپس براى انجام دادن آن طرح تحقيق مناسبى تهيه کند که مسئله در آن بخوبى تعريف و فرضيه‌هاى آن به‌درستى تدوين و روش‌هاى گردآورى اطلاعات و تجزيه‌و‌تحليل آن مشخص شده باشد و از همه مهم‌تر، در پايان کار نسبت به تدوين گزارش تحقيق و انتشار آن اقدام گردد. به‌طورکلي، چنين طرحى بايد حاوى تمام فعاليت‌ها و عناصرى باشد که فرآيند تحقيق را بصورت نظام‌يافته (سيستماتيک) عملى سازد.
توسعه قلمرو معرفت
تحقيق بايد مطلب تازه‌اى را کشف نموده، بر حجم دانش و معرفت بشر بيفزايد و معلومات او را افزايش دهد. در واقع، بايد نتيجهٔ تحقيق ناشناخته‌اى را براى بشر شناسايى کند و مجهولى را معلوم گرداند. در يک تحقيق علمى بايد نتايجى بدست آيد که يا منجر به ارزيابى نظريه‌هاى موجود شود، يا نظريه‌ها و قوانين علمى و قضاياى کلى جديدى را ارائه نمايد، يا در يک مورد خاص مجهولى را براى اولين بار معلوم کند.
شناخت
شناخت حاصل از نتيجه و تحقيق در بيرون ذهن واقعيت و مابه‌ازاى خارجى داشته باشد. يعنى بتوان براى آنچه تحقيق به‌عنوان نتيجه و شناخت عرضه مى‌کند در خارج ذهن مصداق و واقعيت و مابه‌ازاى خارجى پيدا کرد.
